Bruegel versus Bornem, vanwaar dit op het eerste gezicht niet zo vanzelfsprekend duo?
— Joost: Eigenlijk is het antwoord hierop heel simpel: de figuur van Bruegel is op verschillende manieren verbonden met het eeuwenoude kasteeldomein van Marnix de Sainte Aldegonde, maar dat is niet alom geweten. Ten eerste zijn er historische bronnen die verwijzen naar concrete banden tussen de adellijke familie en meester Bruegel himself. Ten tweede is de huidige graaf John de Marnix de Sainte Aldegonde een van de weinige private verzamelaars van etsen van Bruegel. Zijn verzameling is bovendien de grootste gekende private collectie. Dat is echt wel heel bijzonder. Ten derde, en dat is een insteek die Jef en ik als tentoonstellingsmakers conceptueel toevoegen, is het kasteeldomein als het ware zelf een Bruegeliaans landschap. Gelegen aan de Oude Schelde, met een afwisseling van weiden, bosschages, dreven, waterpartijen en moerasgebieden is het graafschap een unieke parel in het sterk verkavelde Vlaanderen.
Jullie nodigen de bezoeker dus uit om een Bruegeliaans landschap te ontdekken. Wat is de rol van hedendaagse kunst in dit verhaal?
— We stelden onszelf de vraag: hoe ontsluit je deze unieke en rijke plek op een interessante manier? Je kan dat natuurlijk puur toeristisch aanpakken of eerder didactisch, maar dan maak je het in mijn ogen weinig spannend en eerder consumptief. Dat willen we vermijden. Ik denk dat hedendaagse kunst hierin een zinvolle rol kan spelen. We hebben bewust gekozen voor zeven kunstenaars die los van elkaar dingen doen. Via hun werk verankeren ze zich in dat landschap en genereren ze elk op zich authentieke beleving. En hiermee bedoel ik geen ‘spektakel’, integendeel. Elk werk moet leiden tot een soort bezinning: ‘over wat gaat dat hier’, ‘waarom staat dat hier’. De kunst zou spontaan emotionele, intellectuele of psychologische reflectie moeten uitlokken, wat dat dan ook mag betekenen voor elk individu.
Tegelijk sluit deze manier van werken direct aan bij Bruegel zelf. Typisch in zijn enorme landschappen is dat er tal van dingen gebeuren die niet noodzakelijk met elkaar in verband staan. Het enige verband is dat ze in dezelfde kosmos plaatsvinden.
Hoe zijn jullie te werk gegaan met de selectie van de kunstenaars?
— Als je ervoor kiest om op zo’n groot domein werk van zeven kunstenaars te plaatsen, neem je een risico. Mensen wandelen 2 uur bij wijze van spreken om ‘maar’ zeven werken te zien. Vanuit dat besef en geprikkeld door de uitdaging die hieraan vasthangt zijn we op zoek gegaan naar heel diverse kunstenaars. Divers in de manier waarop ze kunst creëren. Neem nu Cardiff & Miller wiens kunst compleet immaterieel is, ze werken met geluid. Maar de beleving die ze met dat geluid op die specifieke plek creëren, is fenomenaal. Kunstenaars als Francis Upritchard en Mark Manders zijn dan weer veeleer beeldhouwers in de klassieke zin van het woord. Hun beeldtaal is in de context van deze tentoonstelling aangrijpend. Maar je mag de diverse selectie ook op andere vlakken doortrekken: oude en piepjonge kunstenaars, verscheidenheid in afkomst, gender en culturele background. Niet dat dit hoofdcriteria waren, maar intuïtief zijn we er toch in geslaagd de nodige nuance aan te brengen.
Tijdens onze prospectie van het domein hadden we allemaal eigenlijk het gevoel dat we een ontdekking deden, en dan stond er nog niet eens een kunstwerk.
— Absoluut, dat is de kracht maar tegelijk ook de moeilijkheid van deze plek, ze heeft een sterke identiteit op zich. We gaan dat heel subtiel moeten aanpakken. Bij de selectie en plaatsing van de kunstwerken bewaken we daarom het evenwicht tussen aanwezigheid die tegelijk afwezig genoeg is om de ervaring van het geheel niet in de weg te staan. Neem nu de gerestaureerde eendenkooi aan de oever van de Oude Schelde, dat is zo’n mooi ding dat geheel natuurlijk in die omgeving vervat zit. Als ik zie hoe de kunstenaars die toezegden denken en met dit project bezig zijn, heb ik vertrouwen in het resultaat dat we beogen. We nemen expliciet afstand van citymarketing en de visuele pollutie die hier vaak mee gepaard gaat. Deze plek mag daar absoluut niet mee belaagd worden. Het zullen geen kunstwerken zijn die zelf schreeuwen om aandacht. Wel kunst die de observatie en de beleving daar op dat moment intenser maakt.
Op welke manier is Bruegel vandaag nog relevant?
— Bruegel is vandaag actueler dan ooit. Ik focus nu niet zozeer op de beeldvorming van Bruegel, over hoe hij tekende en schilderde want dat is een kunsthistorische discussie en aanverwante relevantie. Maar inhoudelijk is de kosmopoliet die Bruegel was echt wel een referentie. Bruegel was altijd bezig met de positie van de mens in de wereld én in de kosmos. Hij keek toen al naar de mens als een soort van fractie van een seconde in de geschiedenis van de wereld en van het heelal. Wie zijn we dan als mens en hoe verhouden we ons tot die wereld? De mens heeft op een bepaald moment gedacht: wij gaan de wereld beheersen, of sterker nog, wij zijn de wereld. Maar we constateren meer en meer dat we daarin niet zo goed zijn dan we gedacht hadden…
Dat brengt ons naadloos bij de zeven thema’s die bij wijze van essay door evenzoveel boeiende auteurs aan de tentoonstelling gekoppeld zullen worden.
— Dat is voor mij een heel belangrijke toevoeging die het hele project duurzaam maakt in die zin dat we een basisreflectie introduceren waarop verder gebouwd kan worden. We gaan niet gewoon beeldjes zetten. Thema’s als la condition humaine, erfgoed, wetenschap en artificiële intelligentie, landschap en klimaat en noem maar op, dat zijn de grote uitdagingen van vandaag en tegelijk ook op en top Bruegeliaans. Als we er met kunst en essay in slagen om voor velen een aanzet te geven om deze/een omgeving te koesteren en erover na te denken, is ons opzet geslaagd. De titel van deze tentoonstelling DauwRauw vat het voor ons allemaal samen. Niets mooier en in ieders ervaring ‘natuurlijker’ dan het ontwaken van de natuur bij dageraad als de dauw de omgeving doet schitteren. Maar evengoed rauw in de zin van ‘niet te temmen’ en het besef daar nederig en respectvol mee om te gaan.
Joost Declercq
- °1955
- Tot 2019 directeur van museum Dhondt-Dhaenens
- Oprichter van De Nieuwe Opdrachtgevers
- Huidig artistiek coördinator van Mu.ZEE
DAUWRAUW
Een Bruegeliaans landschap
Ontdekking van het kasteeldomein aan de hand van werk van zeven internationale hedendaagse kunstenaars en een bezoek aan de private collectie etsen van Bruegel in het kasteel.
Met werk van Francis Upritchard, Mark Manders, Ana Prvacki, mountaincutters, Monika Emmanuelle Kazi, Joan Jonas en Janet Cardiff & George Bures Miller.